Hayot shiddat bilan o‘zgarmoqda. Shu bois, yurtimizda asosiy e’tibor keng qamrovli islohotlar samaradorligiga qaratilgan. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev boshchiligida olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar yurt taraqqiyoti yo‘lida poydevor vazifasini o‘tamoqda. Kon-metallurgiya sanoati nafaqat yurtimizda, balki dunyo miqyosida ham jadal rivojlanayotgan sohalardan biri hisoblanadi.

Navoiy kon-metallurgiya kombinati mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega yirik korxonalardan biri sanaladi. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan investitsion loyihalar natijasida kombinat har tomonlama rivojlandi, oltin ishlab chiqarish bo‘yicha jahonda katta beshlikka kiruvchi kompaniyaga aylandi.

O‘zbekistondagi makroiqtisodiy barqarorlik, tabiiy resurslarning ulkan zaxirasi va malakali ishchi kuchining mavjudligi tufayli keyingi yillarda boshqa sohalar qatorida kon-metallurgiya korxonalariga ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kirib keldi. Jahonning ko‘plab yetakchi moliyaviy institutlari bu sohada olib borilayotgan o‘zgarishlar va uning istiqbollariga ishonch bilan qaramoqda. Bu borada biz amaliy ishlarni olib boryapmiz.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligining tahliliy sharhida qayd etilishicha, 2024-yilning yanvar-iyun oylarida yalpi ishlab chiqarish hajmi 6,4 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 7,8 foizga o‘sishi kuzatilgan. Ushbu tarmoqdagi ijobiy dinamika, asosan tog‘-kon sanoatida qayd etiladi. Bugungi globallashuv davrini boshdan kechirayotgan jahon hamjamiyatida iqtisodiy jarayonlar jadallashib, raqobat tobora kuchaymoqda. Bunday sharoitda mamlakat iqtisodiyot tarmoqlarini isloh qilmasdan ko‘zlangan maqsadlarga erishib bo‘lmaydi.

Sanoatning yetakchi sohalari va iqtisodiyotni yanada liberallashtirish jarayonlarini yakunlash 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasidagi muhim vazifalar qatoridan o‘rin olgan. Yurtimizda transformatsiya jarayoni, birinchi navbatda, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridagi strategik korxonalarda amalga oshirilmoqda. Kon-metallurgiya sanoati ushbu islohotlarning asosiy ishtirokchilaridan biriga aylandi va Navoiy kon-metallurgiya kombinati bu jarayonga birinchilardan bo‘lib jalb etildi.

Kombinatni isloh qilish bo‘yicha tizimli ishlar olib borildi. Jumladan, zamonaviy gidrometallurgiya zavodlari, yangi kon-shaxta va boshqa obyektlarni qurish, korxonalar quvvatlarini oshirish hisobiga korxonada ishlab chiqarish hajmi, iqtisodiy ko‘rsatkich va natijalar yildan-yilga o‘sib borayapti. Masalan, 2016-yilda 60,1 trillion so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 75,5 trillion so‘mni tashkil qildi va o‘tgan davrga nisbatan ishlab chiqarish ko‘rsatkichi 26 foizga oshdi.

Kombinatda joriy yilning yanvar-avgust oylari davomida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 57,6 trillion so‘mni tashkil qilib, o‘sish sur’ati 106,1 foizga ta’minlandi. Investitsiya dasturi doirasida 468,2 million dollar mablag‘lar o‘zlashtirilib, prognoz ko‘rsatkich 100,3 foizga bajarildi. Natijada kombinat tizimida qo‘shimcha 367 ta yangi ish o‘rni tashkil qilindi. Shu bilan birga, 177 ta mahalliylashtirish loyihalari bo‘yicha 619 milliard so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilgani e’tirofli holat. Bu esa, valutani iqtisod qilish bilan birga kombinat faoliyatida yangi imoniyatlarni yaratib berdi.

Kombinat tarixida ilk bor “Fitch Ratings” hamda “S&P Global Ratings” xalqaro reyting agentliklari tomonidan “Barqaror” prognozi bilan “BB-” darajasidagi uzoq muddatli kredit reytingi olindi. Ayni paytda kombinatning 2023-2025-yillarga mo‘ljallangan dastur doirasida xomashyo bazasini rivojlantirish, asosiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, raqamlashtirish, investitsion jarayonlarni rivojlantirish, ESG va sanoat xavfsizligini ta’minlash hamda boshqa yo‘nalishlar rivojiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bundan tashqari, yirik sanoat kompaniyasi balansidagi qimmatbaho metallar zaxiralarini Avstraliya “JORC Code” kodeksi standartlari talablari asosida qayta baholash, yetakchi konsalting kompaniyalar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini takomillashtirish borasida ham keng qamrovli ishlar olib borilmoqda. Jumladan, 2022-yildan boshlab kombinatning moliyaviy hisobotlari Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga muvofiq tayyorlanib, nashr etilmoqda va xalqaro auditorlik kompaniyalari tomonidan ijobiy xulosa olinmoqda.

Joriy yilda kombinatda mahsulot tannarxini kamaytirish bo‘yicha ishlab chiqilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish natijasida oltin tannarxini 3,6 trillion so‘mga kamaytirish kutilmoqda. Jumladan, yoqilg‘i energetika resurslari sarfini kamaytirish va energiya samaradorligini oshirish hisobiga 547,2 milliard so‘m, ehtiyot va butlovchi qismlarni mahalliylashtirish, import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarish, xaridlar jarayonini optimallashtirish hisobiga 1 212,8 milliard so‘m, asosiy fondlar samaradorligi va mehnat unumdorligini oshirish hisobiga 752,9 milliard so‘m, texnik jihatdan modernizatsiyalash, texnologik yo‘qotishlarni kamaytirish hisobiga 742,6 milliard so‘m, texnologik jarayonlarni raqamlashtirish hisobiga 215,8 milliard so‘m hamda boshqa xarajatlarni kamaytirish hisobiga 131,1 milliard so‘m mablag‘larning iqtisod qilinishi ta’minlanadi.

Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxini kamaytirish bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlar hisobidan kombinatda oltin tannarxi jahonning yirik kompaniyalari safida eng pastlaridan biri hisoblanadi. Jumladan, 2023-yil yakunlari bo‘yicha kombinat tomonidan ishlab chiqilgan 1 unsiya oltinning tannarxi xalqaro amaliyotda qo‘llaniladigan “AISC” usuli bo‘yicha 866 dollarni tashkil qildi. Bu o‘z navbatida yakuniy moliyaviy natijalarga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘tgan 2023-yilda sof foyda summasi 14,9 trillion so‘mni (1,3 milliard AQSh dollari ekvivalenti) tashkil etdi, bu kombinatning barqaror moliyaviy holatini ta’minlamoqda. Shu bilan birga, asosiy faoliyatning samaradorligini ifodalovchi “EBITDA” bo‘yicha rentabellik ko‘rsatkichi 58,1 foizni tashkil etib, yetakchi jahon amaliyotlari darajasiga mos keldi.

Oltin ishlab chiqarish hajmini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar NKMKni jahonning oltin ishlab chiqaruvchi kuchli o‘nlikdagi kompaniyalar safida yetakchi o‘rinlarga olib chiqdi va uni eng boy yerosti boyliklarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirayotgan yuqori darajada rivojlangan sanoat majmuasi va eng yangi texnologiyalarga ega bo‘lgan kompaniyaga aylantirdi. Yangi ishlab chiqarish quvvatlarining foydalanishga topshirilishi samarasi o‘laroq, kombinat oltin ishlab chiqaruvchi kompaniyalar reytingida 2016-yildagi 7-o‘rindan 2022-yilda 4-o‘ringa ko‘tarildi.

Kombinat mamlakatimizning eng yirik soliq to‘lovchilari ro‘yxatida peshqadamlik qilib kelmoqda. Birgina 2023-yilda davlat budjetiga to‘langan soliqlar va dividendlar summasi 38,6 trillion so‘mni tashqil qilib, budjet daromadlarining 15,9 foizini (bojxona to‘lovlarisiz) ta’minladi.

Bu yilgi ko‘zlangan marralarimiz oldingi yillardagidan ham yuqori. Yil yakuniga qadar sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 87 trillion so‘mga yetkazib, o‘sish sur’atini 2023-yilga nisbatan 105,3 foiz bo‘lishini ta’minlashni rejalashtirganmiz.

Joriy yilda investitsiya dasturi doirasida 11 ta loyiha amalga oshirilmoqda. Yil yakuniga qadar umumiy qiymati 402,2 million AQSh dollar bo‘lgan ikkita investitsiya loyiha, jumladan, “Pistali konida oltin tarkibli ma’danlarni qazib olish va qayta ishlash majmuasini qurish” hamda “Amudaryo-Zarafshon suv quvurining 3-liniyasini qurish va nasos stansiyalarini rekonstruksiya qilish” investitsiya loyihalari foydalanishga topshiriladi. Pirovardida tizimda 490 ta yangi ish o‘rni tashkil etiladi hamda qo‘shimcha quvvatlar paydo bo‘ladi.

Mamlakatimizning asosiy rivojlanish yo‘nalishlarini belgilab beruvchi “O‘zbekiston – 2030” strategiyasida kon-metallurgiya sanoatini rivojlantirish uchun katta marralar ko‘zlangan. Jumladan, 2030-yilga borib, O‘zbekistonda yuqori daromadli mahsulot uchun zarur bo‘lgan oltinni – 1,5 barobar, kumushni – 3 barobar, uranni – 3 barobar, mis ishlab chiqarishni 3,5 barobarga oshirish belgilangan.

Navoiy kon-metallurgiya kombinatida kelgusi olti yilda 20 dan ortiq yirik investitsiya loyihalarining amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Xususan, “Kokpatas va Dovgiztov oltin konlarida ma’dan qazib olishning 3-bosqichi”, “Navoiy viloyati Navbahor tumanidagi Sarmish koni zaxirasini ochish va qayta ishlash”, “Nuqrakon” va “Kosmonachi” konlaridan kumush tarkibli ma’danlarni qazib olish va qayta ishlash majmuasini qurish”, “7-GMZ qayta ishlash quvvatini kengaytirish”, “Oltinni uyumda eritish sexini rekonstruksiya qilish”, “Yangi Dovon-Toshkon konida ma’danlarni qazib olishni kengaytirish”, “Muruntov konini o‘zlashtirishning (V navbati) 2-bosqichi” kabi investitsiya loyihalarini hayotga tatbiq etish natijasida nafaqat qimmatbaho metallar ishlab chiqarish hajmi oshadi, qo‘shimcha yangi ish o‘rinlari yaratiladi.

7-gidrometallurgiya zavodi zamonaviy texnologiyalar asosida texnogen (avval ishlangan) chiqindilarni qayta ishlash bo‘yicha dunyodagi eng yirik korxonalardan biri hisoblanadi. Texnogen chiqindilarni qayta ishlashning muhim jihatlaridan biri, bu – ma’danni qazib olish, texnologik maydalash, saralash va tashish uchun xarajatlarning yo‘qligidir. Bunday choralar zavodda ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini sezilarli darajada pasaytirishga olib keldi. Xususan, hozirgi kunda 1 unsiya oltinning dunyo bozoridagi narxi 2 500 dollar atrofida bo‘lsa, 7-gidrometallurgiya zavodida oltin ishlab chiqarish tannarxi 772 dollarni tashkil qilmoqda. Bu tanlangan texnologiyaning naqadar samarali ekanligini isbotlab, kombinat mutaxassislarining olamshumul yangiliklar yaratishga qodir ekanligining yorqin namunasidir.

Ushbu yirik loyihalarni moliyalashtirish davlat kafolatisiz xorijiy banklarning kredit mablag‘lari hisobidan amalga oshirilmoqda. 2020-yildan boshlab investitsiya loyihalari xorijiy banklarning garovsiz ta’minot evaziga berilgan kredit mablag‘lari hisobiga moliyalashtirilmoqda. 2020-2023-yillar davomida kombinat tomonidan davlat kafolatisiz 2,5 milliard dollar miqdorida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy kreditlar jalb qilindi. Xususan, 2022-yilda NKMK tomonidan “JP Morgan & Chase”, “Citi”, “Societe Generale”, “Credit Suisse”, “ICBC Standard”, “Halyk Bank” kabi yetakchi xalqaro banklarning 5 yil muddatga 1,2 milliard AQSh dollari miqdorida uzoq muddatli sindikatlangan krediti jalb qilindi. Mablag‘lar umumiy korporativ maqsadlarni va kombinatning Investitsiya dasturini moliyalashtirishga yo‘naltirildi.

Investitsiya loyihalarining istiqbolli amalga oshirilishi va kelgusi davrlarda yirik samaradorlikka erishish uchun hozirning o‘zidayoq kombinatimiz tomonidan ko‘plab loyiha, geologik, texnologik va ekologik qidiruv ishlari olib borilmoqda. Qolaversa, investitsiya loyihalarini ishlab chiqishda xalqaro ESG (Enviromental, Social, Governance) tamoyillarini joriy etish bo‘yicha tahliliy ma’lumot va hisob-kitoblar tayyorlanmoqda. Ayni paytda loyihalarni bosqichma-bosqich amalga oshirish ishlari, ya’ni loyiha konsepsiyasi, yiriklashtirilgan texnik-iqtisodiy asoslar yo‘nalishida izchil ishlar bajarilmoqda. Bu vazifalarni o‘z vaqtida bajarish va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yanada oshirish uchun kombinat barcha imkoniyat hamda resurslarni ishga soladi.

Kombinatda kelgusida tog‘-kon sanoatida dunyoning yetakchi kompaniyalari bilan hamkorlikda ishchi-xodimlarining o‘zaro tajriba almashishini tashkil etish, xorijiy kompaniyalarda mahalliy kadrlarning malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Bu esa, zamonaviy kon-metallurgiya sanoati majmuasini boshqarish uchun malakali, zamonaviy kadrlar zaxirasini shakllantirishga xizmat qiladi.

Xulosa qilib aytganda, yirik soliq to‘lovchi korxona hisoblangan Navoiy kon-metallurgiya kombinatida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar mamlakat taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Baquvvat iqtisodiy potensialga ega kombinatimizning ishlab chiqarish quvvatining sezilarli darajada oshishi, zamonaviy kompaniyalar qatoridan muhim joy olishi kelgusida xalqaro hamjamiyatdagi obro‘yini oshiradi. Bir so‘z bilan aytganda, Yangi O‘zbekistonning tashrif qog‘oziga aylanmoqda.

Jahongir XASANOV,

“NKMK” AJ Bosh direktorining

iqtisod va moliya bo‘yicha o‘rinbosari.